خبرنگاران پنج گنج گنجوی - وبلاگ سکوت

به گزارش وبلاگ سکوت، تهران- خبرنگاران- در تاریخ ادبیات فارسی مثنوی های کمتر شاعری است که مانند نظامی تقلید شده باشد. نظامی با سرایشِ خمسۀ خویش به چنان توفیقی دست یافت که بسیاری از شاعران بزرگ و کوچکِ پس از خود را نیز به اشتیاق آورد یا به طمع افکند تا با تقلید از آثار او نام خویش را همپای نام و شهرت نظامی مطرح سازند.

حکیم نظامی گنجوی، شاعر نامدار زبان فارسی که در سدۀ ششم هجری می زیسته، گوینده ای است مثنوی سرا و داستان گو. گرچه از وی تعدادی غزل، قصیده، قطعه و رباعی نیز برجای مانده است، اما شهرت نظامی به منظومه های بلندی است که سروده؛ مثنوی هایی که همه جزو شاهکارهای ادب فارسی به شمار می آید.

پنج منظومۀ مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه را خمسه یا پنج گنج نظامی گویند و به راستی که این آثار گنج هایی جاودان برای ادبیات فارسی و حتی ادب جهانی به شمار می آیند. ارزش ادبی و فرهنگی والای این منظومه ها سبب شده که در سده های اخیر بسیاری از اروپاییان نیز بدان ها روی آورند و به ترجمۀ این منظومه های بی مانند اهتمام ورزند.

پنج گنج حکیم نظامی

مخزن الاسرار به عنوان نخستین منظومه ای که حکیم نظامی سروده است در حدود 2 هزار و 260 بیت دارد. این مثنوی را نظامی در روزگار جوانی خویش به نظم کشید. مخزن الاسرار، منظومه ای زاهدانه و پندآمیز است. این اثر که به نوعی تحت تأثیر حدیقة الحقیقۀ حکیم سنایی غزنوی پدید آمده، دارای دیباچه ای مفصل شامل چهار نعت و دو خلوت است. پس از این دیباچه نیز بیست مقاله آمده است که هر یک دربردارندۀ داستان و حکایتی تعلیمی و اخلاقی است. ازجملۀ این حکایت ها، یکی هم حکایتی است کوتاه که نظامی آن را در پیِ این بیتِ پایانی مقالۀ شانزدهم آورده است:

دشمنِ دانا که غمِ جان بُوَد // بهتر از آن دوست که نادان بُوَد. [1]

نظامی در توضیح اینکه دشمن دانا بهتر از دوست نادان است، تمثیلی آورده و در آن از چند کودک سخن گفته که یکی از آنان دچار آسیب می شود. بچه ها دیگر از ترس پدرِ کودکِ مجروح، بنا به پیشنهادِ دوست ترین کودک برای طفلِ آسیب دیده، تصمیمی سفیهانه می گیرند، مبنی بر اینکه آن طفل را در بُنِ چاهی پنهان کنند تا پدرش از این ماجرا مطلع نشود و عتابش دامن آنان را نگیرد و آن طفلان نیز شرمسارِ خانوادۀ کودک نشوند. اما در میان آن خردسالان، کودک خردمندی هم بوده که با طفلِ آسیب دیده به نوعی دشمنی داشته است. این کودک که نظامی او را عاقبت اندیش ترینِ آن خردسالان خوانده، خاتمهِ این تصمیم نابخردانه را در ذهن خویش تصور می کند و براساس آن، چاره اندیشی می کند؛ چاره ای که به حفظ جان کودک مصدوم منجر می شود:

گفت: همانا که در این همرهان // صورت این حال نمانَد نهان

چون که مرا زین همه دشمن نهند // تهمت این واقعه بر من نهند

زی [2] پدرش رفت و خبردار کرد // تا پدرش چارۀ آن کار کرد. [3]

دومین منظومۀ نظامی، خسرو و شیرین است؛ اثری که یکی از شاهکارهای ادب غنایی به شمار می آید. این مثنوی که دارای حدود 6 هزار و 500 بیت است، عشق خسرو (پادشاه ساسانی) به شیرین (شهزادۀ ارمن) را روایت می کند. در میانۀ این عاشقانۀ پُرفراز و فرود، از عاشقی دلسوخته، یعنی فرهاد کوهکن نیز سخن به میان آمده است. نظامی در این منظومه شیرین را در قالب یک معشوقِ متعالیِ جهانیی تصویر کرده است.

سومین منظومۀ شیخ نظامی هم داستانی عاشقانه و بسیار نامی است: لیلی و مجنون. پیر گنجه در این مثنوی برخلاف خسرو و شیرین که در آن، داستانِ عشق را در فضایی اشرافی و پُرشکوه روایت کرده، عشقی معصومانه را در سرزمین خشک و سوزان حجاز روایت می کند. لیلی و مجنون داستانِ عشقِ دردناک قیس بین عامر به دخترکی لیلی نام است؛ عشقی که بیش از هر چیز، فراقِ پُرفراز و فرودِ 2 دلداده را روایت می کند. لیلی و مجنون دارای حدود 4 و 700 بیت است.

هفت پیکر که به هفت گنبد و بهرام نامه نیز مشهور است، دیگر مثنوی حکیم نظامی است. قهرمان این مثنویِ درحدود پنج هزار و صد و سی بیتی، بهرامِ گور (پادشاه ساسانی) است. در بخشِ مهمی از این منظومه، بهرام در هفت روز مهمان هفت شاهدخت از هفت اقلیم می شود: شنبه، گنبد سایه، دختر پادشاه هند؛ یکشنبه، گنبد زرد، دختر پادشاه روم؛ دوشنبه، گنبد سبز، دختر پادشاه خوارزم؛ سه شنبه، گنبد سرخ، دختر پادشاه روس؛ چهارشنبه، گنبد فیروزه ای، دختر پادشاه مغرب؛ پنجشنبه، گنبد صندلی، دختر پادشاه چین و جمعه، گنبد سفید، دختر پادشاه ایران.

هر یک از این دختران وقتی میزبانی بهرام را عهده دار می شوند، افسانه ای برای وی تعریف می کنند. به جز این، داستان بهرام و کنیزک نیز از دیگر بخش های معروف هفت پیکر است.

تصویری از هفت پیکر (هفت گنبد)

شرف نامه و اقبال نامه (خردنامه) هم که به طور پیوسته اسکندرنامه نامیده می شوند، 2 منظومۀ دیگر شیخ نظامی به حساب می آیند. اسکندرنامه در مجموع حدود 10 هزار و 500 بیت دارد. نظامی در شرف نامه به فتوحات و جهان گشایی های اسکندر مقدونی پرداخته و در اقبال نامه نیز اسکندر را در قامت یک فیلسوف و پیامبر تصویر کرده است. البته باید توجه داشت، اسکندری که نظامی در این مثنوی تصویر کرده، تفاوت بسیاری با اسکندرِ تاریخی (اسکندر پسر فیلیپ مقدونی) دارد.

مرحوم استاد عبدالوهاب نورانی وصال، ادیب، مصحح و محقق نامدار ادبیات فارسی دربارۀ اثرگذاری شاهکارهای نظامی در شعر فارسی گفته است که مثنوی های نظامی که چون گوهرهایی بر فراز تارک ادب فارسی می درخشد، هم در زمان خود شاعر و هم بعد از وی مشهور خاص و عام شد و درواقع مثنوی های شاعران دیگر را که تا عصر وی معروف بودند، مَدروس کرد و به طاق نسیان نهاد. چنان که منظومۀ خسرو و شیرین، مثنوی ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی را که تا زمان نظامی بهترین و معروف ترین مثنوی غِنایی و عشقی بود، واپس زد و خود جای آن را گرفت. درواقع نظامی به مثنوی سرایی رنگی تازه داد و طرحی نو در آن افکند که تا زمان حاضر مورد تتبع شعرا واقع شده است و هر شاعری که در خود توانی دیده است، در اقتفای [= پیروی] مثنوی های او طبع آزمایی کرده است، که آخرین آنها مثنوی خسرو و شیرینِ شعله است که در زمان فرهادمیرزا معتمدالدوله سروده شده و به وی تقدیم شده است. از اینجا است که بیش از هر شاعر دیگر، حتی فردوسی، مثنوی های او مورد اقتفا واقع شده. این، خود نمایانگر ارزش منظومه های او و نشان دهندۀ رسوخ آن در اذواق مردم است. [5]

پیروان نظامی

در تاریخ ادبیات فارسی مثنوی های کمتر شاعری است که مانند نظامی تقلید شده باشد. نظامی با سرایشِ خمسۀ خویش به چنان توفیقی دست یافت که بسیاری از شاعران بزرگ و کوچکِ پس از خود را نیز به اشتیاق آورد یا به طمع افکند تا با سرایش خمسه ها یا منظومه هایی به تقلید از آثار نظامی، نام خویش را همپای نام و شهرت نظامی مطرح سازند.

در میان پیروان و مقلّدان نظامی، برترین چهره و پیروز ترین نظیره گو، همانا طوطی خوش سخن هندوستان، امیرخسرو دهلوی (م. 725 هـ. ق.) است. امیرخسرو جدای از پیروی نظامی، خود شاعری بسیار توانا است. این توانمندیِ وی را می توان هم در غزل های لطیف و زیبایش دید و هم در مثنوی های غیرتقلیدیش؛ آثاری مانند قران سعدین، دِوِل رانی و حضرخان و نُه سپهر. امیرخسرو در تقلید از نظامی و در برابر خمسۀ او این آثار را سروده است: مطلع الانوار، شیرین و خسرو، مجنون و لیلی، هشت بهشت و آیینۀ سکندری.

خواجوی کرمانی، امیر حسینی هروی، کاتبی ترشیزی، مکتبی شیرازی، جامی، هاتفی خَرجِردی، عرفی شیرازی، قاسمی گنابادی، فیضی دکنی و میرزامحمدصادق نامی اصفهانی از نامدارترین مقلّدان نظامی هستند که مثنوی هایی را به تقلید از خمسۀ نظامی سروده اند.

شهرتِ شعر نظامی افزون بر اینکه تقلیدکنندگانِ فارسی زبان را به هوس تقلید از او واداشته، سبب شده که آثاری به تقلید از خمسه به زبان های دیگر نیز سروده شود. امیرعلیشیر نوایی، در سدۀ دهم هجری خمسة المتحیّرین را به تقلید از خمسۀ نظامی به زبان ترکی سروده است. خمسۀ عارف چلبی هم از دیگر آثار تقلیدی است که به زبان ترکی پدید آمده است.

سفر شاهکارهای نظامی به سرزمین های اروپایی

به جز نظیره هایی که به تقلید از منظومه های نظامی پدید آمده است، شعر نظامی رخت ترجمه به زبان های دیگر را نیز بر تن کرده و از این طریق بر زبانِ غیرفارسی زبانان هم جاری شده است. آثار نظامی تا کنون به زبان هایی چون فرانسوی، انگلیسی، آلمانی، روسی و ازبکی برگردانده شده است.

در میان اروپاییان، گویا نخستین بار فرانسوی ها با آثار نظامی آشنا شده اند. بین سال های 1710 تا 1712 میلادی پتی دولاکروا داستانِ توران دخت از مثنوی هفت پیکر را به زبان فرانسوی ترجمه کرد. کارمُوی نیز در سال 1829 بخشی از اسکندرنامه را به این زبان ترجمه و در سن پترزبورگ روسیه منتشر کرد. پس از او نیز ترجمۀ آثار نظامی به زبان فرانسوی ادامه یافت. مارتین تئودور هوتسمای هلندی نیز در سال 1921 منتخبی از سروده های نظامی را به زبان فرانسوی برگرداند و آنها را در مجموعه ای با عنوان منتخب اشعار مأخوذ از خمسۀ نظامی به چاپ رساند.

یان ریپکا خاورشناس نامدار اهل چکسلواکی اما مهم ترین کار را نسبت به آثار نظامی در زبان فرانسوی انجام داده است. او در سال 1934 هفت پیکر نظامی را خلاصه کرد و ترجمۀ فرانسوی آن را با نام هفت شاهزاده خانم نظامی منتشر کرد. وی با همراهی هلموت ریتر آلمانی متن کامل هفت پیکر را نیز تصحیح کرده است.

یان ریپکا

ترجمۀ آثار حکیم نظامی به زبان فرانسوی البته به آثار یادشده محدود نشده است. هانری ماسه، خاورشناس فرانسوی، نیز در 1970 خسرو و شیرین را به زبان مادری خویش برگردانده است. جمشید مرتضوی هم در سال 1987 با ترجمۀ خویش از مخزن الاسرار، این اثر ارزشمند را به متکلمان فرانسوی زبان هدیه کرده است.

مترجمان انگلیسی نیز ترجمه های گوناگونی از آثار نظامی پدید آورده اند. نخستین بار سِر ویلیام جونز در نیمۀ دوم سدۀ هجدهم میلادی بیست حکایت و افسانه از مخزن الاسرار را به انگلیسی برگرداند. در سال 1815 نیز غلامحسین خان منشی به خواهش چند صاحب سِمت انگلیسی ترجمۀ منثوری از خسرو و شیرین پدید آورد. در 1836 جیمز آتکینسون لیلی و مجنون را به انگلیسی برگرداند که این ترجمۀ او، نخستین برگردانِ این منظومه به یک زبان اروپایی به شمار می آید. هشت سال بعد نیز بلاند (خاورشناس بریتانیایی) مخزن الاسرار را به صورت کامل به انگلیسی برگرداند. فور کلارک هم در 1881 اسکندرنامه را به انگلیسی ترجمه کرد و پس از او رابرت گریفیث و الکساندر روگرز خسرو و شیرین را در 1889 در لندن منتشر کردند.

آلمانی ها نیز بخت این را داشته اند که شاهکارهای نظامی را به زبان خویش بخوانند. در 1809 پورگشتال اتریشی نمایشنامه ای با نام شیرین نوشت که آن را براساس خسرو و شیرین نظامی پدید آورده بود. پس از او در سال 1824 فردریش روکرت بخش هایی از اسکندرنامه را به آلمانی برگرداند. 24 سال بعد نیز یک آلمانی مقیم هندوستان به نام آ. اشپرنگر با همراهی آقامحمد شوشتری اقبال نامه را به آلمانی منتشر کرد. هرمان اته (خاورشناس نامدار آلمانی) هم در سال 1871 ترجمه ای دیگر از اسکندرنامه را پدید آورد. هلموت ریتر هم ترجمۀ آلمانی هفت پیکر را در سال 1924 به چاپ رساند. در همین سال ویلیام بشیر پیکارد ترجمۀ منظومی از لیلی و مجنون را به آلمانی پدید آورد. پس از او نیز رودلف گِلپکۀ سوئیسی برای نخستین بار ترجمۀ منثور لیلی و مجنون را به زبان آلمانی منتشر کرد. [5]

به جز زبان های یادشده، خمسۀ نظامی با ترجمۀ رستم علی یف به زبان روسی نیز راه یافته است. در سال های اخیر همچنین عالم جان بوریف (شاعر ازبک) ترجمۀ منظوم لیلی و مجنون و خسرو و شیرین نظامی را به زبان ازبکی منتشر کرده است. به جز اینها، رازی، شاعر معاصر کرد (م. 1360 خورشیدی)، نیز خمسۀ حکیم نظامی را به کردی برگردانده است.

شعر نظامی، گُل گفتن شبنم و نسیم است

روان شاد استاد فریدون مشیری نزدیک به سی سال پیش در پاسداشت مقام حکیم نظامی شعر زیبایی را با نامِ نظامی و عشق سروده است. مناسب است که برای حسنِ ختام این سیاهه، بیت هایی از این مثنوی 78 بیتی را که مرحوم مشیری آن را در خرداد 1370 به نظم کشیده، از نظر بگذرانیم.

فریدون مشیری

ساقی، جامی به شادکامی // این بار به شادیِ نظامی

سالارِ سخن به نکته دانی // شاعر، به تمامی معانی

طبعش، مِهری به تابناکی // تابیده بر این جهان خاکی

شعر سازی هزار آهنگ // هر گونه ترانه اش فراچنگ

این ساز، نه چوبِ خشک و سیم است // گُل گفتنِ شبنم و نسیم است

آوازِ پَرِ فرشتگان است // خندیدن صبح بر جهان است

چون چشمۀ جاودانه جاری // با عطر بنفشۀ بهاری...

زان جمع که دُرّ شعر سُفتند // شیرین تر از او سخن نگفتند

هر بیت، لطیفه ای نهانی // گُل بوتۀ باغ مهربانی...

ای چنگیِ نغمه ساز کرده // درهای بهشت بازکرده

تحسین جهانیان نثارت // ماییم همیشه وامدارت...

از زادنت این فروغ تابان // نُه قرن گذشت اگر شتابان

گر عادتِ دهر زاد و مرگ است // باغ تو همیشه بار و برگ است

شعر تو بهار بی خزان است // گلزار تو جاودان جوان است

چون بال به بال عشق بستی // تا هست جهان، همیشه هستی. [6]

ارجاع ها:

1. مخزن الاسرار؛ حکیم نظامی گنجوی؛ تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوش سعید حمیدیان؛ تهران: قطره؛ 1386؛ ص 155.

2. یعنی به سوی.

3. همان. ص 156.

4. نظامی بزرگ ترین شاعر ادب غنایی ایران است؛ گفت وگوی استاد عبدالوهاب نورانی وصال با مجلۀ ادبستان فرهنگ و هنر؛ خرداد 1370، شمارۀ 18؛ ص 12 و 13.

5. اطلاعات این بخش از مقالۀ تأثیرپذیری اروپا از اندیشه های نظامی برگرفته شده است. برای مطالعۀ اصل این مقاله رک: تأثیرپذیری اروپا از اندیشه های نظامی؛ امیراسماعیل آذر و مهناز نجفی؛ مجلۀ نقد زبان و ادبیات خارجی؛ پاییز و زمستان 1394، شمارۀ 15؛ صص 13 تا 43.

6. نظامی و عشق؛ فریدون مشیری؛ مجلۀ کلک؛ آذر 1370، شمارۀ 21، ص 7 تا 10.

منبع: ایرنا